آیا می دانید رفتار قاطعانه چیست؟
اجازه بدهید بحث رفتار قاطعانه را با گریزی به علوم اعصاب شروع کنم. در مغز ما 2 بخش بسیار مهم وجود دارد؛ یکی مغز قدیم یا خزنده و دیگری مغز جدید یا منطقی. عملکرد مغز قدیم به این صورت است که زمانی در شرایط سختی قرار بگیریم اوضاع را در دست می‌گیرد، مشکل اینجاست که ما مغز قدیم را از نیاکان‌مان به ارث برده‌ایم و این قسمت، صرفا 2 راهکار داد 1.فرار 2. حمله!
در واقع وقتی در شرایط سختی قرار می‌گیریم، مثلا وقتی کسی حق‌مان را می‌خورد، کسی در صف جلوی ما می‌ایستد یا حتی وقتی کسی در مقابل جمع مسخره‌مان می‌کند، مغز قدیم ابتدا نگاهی به مغز جدید می‌کند، اگر در مغز جدید برای این شرایط راهکار و آموزشی وجود نداشت، مغز قدیم بنابر وضعیت، یا دستور حمله یا همان پرخاشگری را می‌دهد یا دستور فرار یا همان خجولی!
در این مثال اگر فرض کنیم کسی در صف خرید به طور گستاخانه خودش را جلوی شما قرار بدهد و از قبل هیچ آموزشی ندیده باشید، مغز قدیم‌تان یا دستور به خجولی‌گری می‌دهد یا دستور به پرخاشگری و دعوا. اما اگر در مغز جدید راهکاری به اسم رفتار قاطعانه یا قاطعیت باشد، این بخش اوضاع را در دست گرفته و قاطعیت نشان می‌دهد.
قاطعیت یا رفتار قاطعانه چیست؟
قاطعیت یعنی پیگیری نیازها و خواسته ها بدون لطمه به حقوق، ارزش و افکار دیگران! رفتار قاطعانه 3 ویژگی بسیار مهم دارد که اگر در حین برخورد با دیگران در رفتارتان هر کدام از این ویژگی‌ها وجود نداشت، باید بدانید که رفتار غیر قاطعانه دارید:
هیچ انسانی حق ندارد به هیچ انسان دیگری بی‌احترامی کند! به طور مثال حتی اگر همین حالا یک قاتل زنجیره‌ای را دستگیر کنند، کسی حق ندارد به او توهین کرده، او را کتک بزند و… . قطعا این فرد با محاکمه و در نهایت حکم قاضی که مطابق با قانون است، قرار است به سزای عملش برسد، اما من و شمای شهروند و هیچکس دیگر، هیچ حقی در توهین به او نداریم.
- قاطعانه بودن
منظور از قاطعانه بودن، عدم بروز خجالت و همینطور پرخاشگری است. این یعنی وقتی می‌توانیم بگوییم رفتارمان قاطعانه بوده که هم مطمئن باشیم از سر خجالت بیخیال موضوع نشده و هم از سر پرخاشگری اقدام به توهین و رفتار نادرست نکرده‌ایم.
3.منصفانه بودن
در نهایت اگر با لحنی محکم و استوار خواسته‌تان را بیان کنید، اما خواسته‌ای که دارید منصفانه نبوده و طرف مقابل هم به هر دلیلی مثل ترس و خجالت خواسته شما را انجام داده، یعنی پرخاشگری کرده‌اید! بنابراین آخرین ویژگی رفتار قاطعانه منصفانه بودن آن است.
چرا باید قاطع باشیم؟
حتی اگر اصلا کاری به این نداشته باشیم که قاطعیت چقدر روی زندگی ما تاثیر مثبت دارد، باید بدانیم در دنیای روانشناسی چیزی به اسم تفکر سیستمی وجود دارد که واقعا مفهوم گسترده‌ای است، اما به طور خلاصه می‌گوید: ما آدم‌ها مثل سیستم در کنار هم هستیم و هر رفتارمان روی این سیستم تاثیر مثبت و منفی دارد. حالا وقتی شما ترجیح بدهید انسان قاطعی نباشید، مطمئنا بارها طی روز ظلم دیگران را می‌پذیرید. نکته اینجاست که بر اساس تفکر سیستمی، وقتی شما این ظلم را می‌پذیرید و قاطعیت نشان نمی‌دهید، در واقع به ظالم برای رشد و گسترش این رفتارش کمک کرده‌اید!
بنابراین ما با این رفتارمان نه فقط به خودمان بلکه به دیگران هم صدمه می‌زنیم.
مزایا و فواید داشتن رفتار قاطعانه
- قاطعیت به شما کمک می‌کند تا به خواسته‌های منطقی‌تان برسید،
- رفتار قاطعانه کمک‌تان می‌کند از حق‌تان دفاع کنید و اجازه ندهید دیگران آن را پایمال کنند،
- قاطعیت عزت نفس و اعتماد به نفس شما را بالا می‌برد،
- رفتار قاطعانه باعث می‌شود مردم شما را به عنوان یک انسان محترم بشناسند،
- قاطعیت یک رابطه سالم و شفاف برای شما می‌سازد،
- قاطعیت باعث می‌شود اطرافیان به خودشان اجازه ندهند با شما رفتار ناراحت‌کننده‌ای داشته باشند،
- رفتار قاطعانه بار مسئولیت‌های اضافه را از روی دوش شما برمی‌دارد،
معایب قاطعیت و ریسک رفتار قاطعانه!
البته شاید نسبت دادن کلمه عیب کار اشتباهی باشد، اما در هر حال رفتار قاطعانه ممکن است ریسک‌هایی را هم برایتان به همراه بیاورد. مثلا احتمال دارد بعضی از روابط‌تان را در اثر قاطعیت از دست بدهید! در واقع در اغلب اوقات افراد ناسالمی که نمی‌توانند رفتار قاطعانه دیگران با خودشان را تحمل کنند، از آنها دور می‌شوند.
همینطور ممکن است قاطعیت باعث شود در بعضی مواقع در شرایط نسبتا سختی قرار بگیرید. مثلا شرایط بحث با رئیس‌تان که تا امروز در حال بیگاری کشیدن از شما بوده یا بحث با یک فرد غریبه که می‌خواسته حق‌تان را بخورد. البته در نهایت می‌توان گفت معایب قاطعیت هم خودشان به نوعی مزیت محسوب می‌شوند.
منظور از خجولی چیست؟
بالاتر چند بار از عبارت خجالت و پرخاشگری استفاده کردم. برای درک بهتر، در ادامه به مهم‌ترین ویژگی‌های آنها اشاره می‌کنم. به طور خلاصه افرادی که خجولند:
- در نه گفتن، ناتوانند،
- در هر شرایطی فرار را ترجیح می‌دهند،
- هرکاری دیگران از آنها بخواهند را انجام می‌دهند،
- حقوق خودشان را نمی‌دانند و اگر هم بدانند از آن می‌گذرند،
- برای جلوگیری از تعارض و برخورد با دیگران، هر کاری می‌کنند،
- از بروز احساسات مثبت و منفی خودشان ترس دارند،
- بقیه را نسبت به خودشان اولویت می‌دهند.
نکته: در بسیاری از مواقع افراد خجول به دلیل اینکه دائما در جامعه حق‌شان خورده می‌شود، عصبانیت‌شان را جای دیگری مثل خانواده بروز داده و عملا خودشان برای افراد ضعیف دیگری پرخاشگری می‌کنند. بنابراین خجالت خودتان را سرسری نگیرید…
منظور از پرخاشگری چیست؟
به طور خلاصه افراد پرخاشگر:
- به جای درست صحبت کردن، ترجیح می‌دهند به سراغ صدای بلند یا رفتار غیر کلامی بروند،
- برای اینکه در طرف مقابل استرس ایجاد کنند، واکنش سریع نشان می‌دهند،
- به احساس دیگران اهمیت نمی‌دهند،
- صرفا به خواسته خودشان فکر می‌کنند،
- از افراد خجول سوء استفاده می‌کنند،
- با کنایه صحبت می‌کنند،
- با گفتن جمله ((من رُکم)) خودشان را توجیه می‌کنند.
نکته مهم: رفتار پرخاشگری و خجولی مطلق نیست! این یعنی ممکن است یک نفر در همه بخش‌های زندگی‌اش، در خانواده، مهمانی‌ها و… انسان قاطعی بوده اما در محل کارش خجول باشد! یا یک نفر در محل کار خجول بوده و در خانه پرخاشگری کند! بنابراین صرفا با نگاه به یک جنبه از زندگی‌تان، خودتان را قضاوت نکنید.
آموزش اصول و داشتن رفتار قاطعانه!
داشتن رفتار قاطعانه قرار نیست آسان باشد! اما برای تبدیل شدن به یک انسان سالم در دنیای امروزی، باید سختی‌هایش را به جان بخریم. در ادامه راهنمای رفتار قاطعانه را در اختیارتان می‌گذاریم:
- برای خودتان و دیگران ارزش قائل باشید
کمبود حس ارزشمندی برای خودتان و دیگران، باعث ایجاد رفتارهای پرخاشگرانه و خجولی می‌شود. به زبان دیگر هر موقع متوجه شدید که نمی‌توانید از رفتار خجولی و فرار دست بکشید، به این شک کنید که احتمالا هنوز آنطور که باید روی عزت نفس و احترام به خودتان کار نکرده‌اید. در مقابل هر جا رفتار ناگهانی و پرخاشگرانه نشان دادید، احتمالا در زمینه عزت نفس و البته کنترل احساسات مشکل دارید. دقت کنید، بهترین راهکارها برای خلاص شدن از این مشکلات، تلاش برای داشتن رفتار قاطعانه، یعنی احترام به خودتان و دیگران است.
2.منتظر دیگران نمانید!
یکی از رایج‌ترین اشتباهات در زمینه رفتارها، این است که افراد منتظر می‌مانند دیگران نیازهای‌شان را درک کنند! مثلا خانمی که با خودش می‌گوید احتمالا شوهرم با دیدن کارهای زیاد روزانه من، خودش متوجه شده و دیگر بعد از به خانه آمدن لباس‌هایش را مرتب می‌کند. اما در مقابل مرد هم وقتی متوجه می‌شود زنش به این موضوع اعتراضی ندارد، با خودش تصور می‌کند که او حتما مشکل خاصی در مرتب کردن چند تکه لباس کوچک ندارد.
3.شرایط را بدون قضاوت، توصیف کنید
در قدم اول وقتی در وضعیتی قرار گرفتید که باید رفتار قاطعانه از خودتان نشان بدهید، شرایط را بدون قضاوت برای طرف مقابل روشن کنید. یعنی چه؟ یعنی نیاز نیست به کارِ طرف مقابل صفت‌هایی مثل خوب، بد، زشت و… بزنید. مثلا اگر فردی در صف جلوی شما آمده، فقط به او بگویید دوست عزیز من قبل از شما اینجا منتظر ایستاده بودم و اگر ممکن است به انتهای صف بروید. نه اینکه بگویید واقعا رفتار زشتی دارد و… .
یا مثلا اگر از دست رفتار همسرتان ناراحتید که لباس‌هایش را مرتب نمی‌کند، بدون اینکه به این کارش صفتی مثل شلخته بودن بدهید، صرفا به او بگویید که مرتب نکردن لباس‌هایش باعث می‌شود شما خسته شوید.
4.اگر نیاز بود، کمی از احساسات و اثرات رفتار بگویید
مخصوصا در روابط نزدیک که برایتان اهمیت دارد بر سر فلان مسئله به مشکل خاصی نخورید و طرف مقابل را ناراحت نکنید، می‌توانید کمی از احساسات و اثرات رفتار او بگویید تا راحت‌تر قانع شود که حق با شماست. مثلا بگویید:
می‌دانم شب‌ها خسته‌ای، ولی دقیقا زمانی که از سر کار به خانه برمی‌گردی، زمان خستگی من هم هست و در این شرایط مرتب کردن لباس‌هایت واقعا ته‌مانده انرژی من را هم می‌گیرد و نمی‌گذارد زمان باکیفیت‌تری را به تو اختصاص بدهم.
5.سوال کنید اما کنایه نزنید!
در بسیاری از مواقع، سوال کردن حین رفتار قاطعانه کمک زیادی به شما می‌کند. مثلا وقتی با کسی قرار دارید و برای بار چندم دیر می‌کند، این‌بار با لحن کاملا محترمانه از او بپرسید:
محمدجان قرارمون ساعت چند بود؟
جواب این سوال کمک می‌کند شرایط برای طرف مقابل روشن شده و کمی به ناراحتی شما آگاه شود. در درجه دوم از او بپرسید:
- به نظر تو چکار کنیم که دوباره این بی‌برنامگی پیش نیاد و دفعه بعدی زودتر کارمون رو شروع کنیم؟
همین 2 سوال باعث می‌شود شما عملا به خواسته‌تان رسیده، طرف مقابل را نسبت به اشتباهش آگاه کرده و همینطور از او وعده بگیرید. دقت کنید، همانطور که بالاتر هم گفتم کنایه زدن خودش نمونه‌ای از پرخاشگری است بنابراین به هیچ عنوان نباید به طرف مقابل کنایه بزنید. بلکه باید به‌شکل کاملا دوستانه سوال بپرسید.
6.بپذیرید که شما نمی‌توانید واکنش دیگران را کنترل کنید
یکی از مهم‌ترین نکات در بحث رفتار قاطعانه، این است که بدانید و بپذیرید شما نمی‌توانید واکنش بقیه را کنترل کنید! این یعنی ممکن است در بعضی تعارضات رفتار کاملا قاطعانه و درستی نشان بدهید اما طرف مقابل پرخاشگری کند. در این شرایط باید یادتان باشد شما کسی نیستید که رفتار قاطعانه نشان می‌دهد، بلکه شما یک انسان قاطع هستید! به این ترتیب به خودتان اجازه نمی‌دهید حتی در این شرایط و وقتی طرف مقابل در حال بدرفتاری است هم رفتاری جز قاطعیت از خودتان نشان بدهید. یعنی نه از گرفتن حق خودتان دست می‌کشید نه پرخاشگری می‌کنید.
7.تبعات رفتارتان را در نظر بگیرید
یک نکته بسیار مهم دیگر که احتمالا به خیلی از سوالات ذهنی‌تان پاسخ می‌دهد! ممکن است الان از خودتان بپرسید اگر طرف مقابل خواست با من درگیر شود چه؟ اگر ممکن بود جایی رفتار قاطعانه به شدت به ضرر من تمام شود چه؟ مثلا اگر رفتار قاطعانه‌ام باعث اخراجم شود باید چه کنم؟
در این شرایط اینطور گفته می‌شود که شما باید همیشه تبعات هر رفتارتان را در نظر گرفته و آن را بپذیرید. یعنی:
اگر فکر می‌کنید گفتگو در مورد بار سنگین مسئولیت‌تان با رئیس شرکت می‌تواند باعث اخراج شدن‌تان شود و در این شرایط مالی هم شما به شدت به آن شغل نیاز دارید، پس این وضعیت را قبول کرده و بپذیرید. پذیرش یعنی اینکه قرار نیست به خاطرش غر بزنید یا خودتان را سرزنش کنید! بلکه قبول می‌کنید فعلا نمی‌خواهم چنین ریسکی را تحمل کنم تا وضعیتم کمی بهتر شود. (البته نه اینکه از فردا برای هر شرایطی یک بهانه آورده و خجولی کنید!)
یا مثلا اگر می‌بینید جایی پافشاری روی حق‌تان ممکن است باعث ایجاد نزاع و ضرر مالی و جانی بیشتری شود، بپذیرید که تبعات گرفتن حق‌تان بسیار بیشتر از چیزی است که می‌خواهید و دیگر بحث را ادامه ندهید.
- نه گفتن را یاد بگیرید!
شاید جالب باشد بدانید نه گفتن را بعضی به عنوان یک مهارت می‌شناسند! بنابراین اگر الان انسانی هستید که در نه گفتن مشکل دارد، خودتان را سرزنش نکنید چون به راحتی می‌توانید این مهارت را با تمرین کردن یاد بگیرید. اما مهم این است که حتما به سراغ آن بروید
چند نکته مهم دیگر در مورد قاطعیت و رفتار قاطعانه!
در ادامه چند نکته مهم را به طور خلاصه به شما توضیح می‌دهم که می‌تواند در داشتن رفتار قاطعانه کمک‌تان کند:
- همدلی کردن
یادتان باشد که الزاما همیشه حق با شما نیست و همینطور همیشه هم نمی‌توانید طرف مقابل را درک کنید. بنابراین قبل از رفتار، سعی کنید خودتان را جای طرف مقابل بگذارید، کمی او را درک کنید و سپس حرف‌تان را بزنید یا پاسخ بدهید.
2.تمرین ذهنی
تحقیقات علمی تایید کرده تمرین ذهنی باعث بهبود مهارت می‌شود. بنابراین از این به بعد هر جا مشاهده کردید که کسی در شرایط سختی قرار گرفته و در حال پرخاشگری یا خجولی است، از خودتان بپرسید اگر من جای او بودم چه می‌کردم؟ جواب دادن به این سوال و تجسم کردن رفتارتان در آن لحظه یک تمرین ذهنی قدرتمند است.
- الگوبرداری کنید
اگر در اطرافیان‌تان انسان قاطعی وجود دارد، اصلا اشکال ندارد که از رفتار او در شرایط سخت و حین قاطعیت الگوبرداری کنید! اتفاقا الگوبرداری در شروع مسیر کمک‌تان می‌کند تا به مرور رفتارهای بهتری را انتخاب کنید.
سخن پایانی مقاله قاطعیت و رفتار قاطعانه
به عنوان کلام آخر؛ یادتان باشد اولین دلیلی که ما به خاطرش اقدام به رفتار قاطعانه می‌کنیم، این است که تغییری ایجاد کرده و به خواسته‌مان برسیم. بنابراین در این مسیر کمک گرفتن از بقیه تکنیک‌های ارتباطی، فن بیان، ارتباط موثر و… هیچ اشکالی ندارد.در این مقاله ابتدا فهمیدیم که قاطعیت چیست و ویژگی‌هایش را شناختیم. بعد از آن و بعد از بررسی چیستی پرخاشگری و خجولی، مسیر داشتن یک رفتار قاطعانه را بررسی کردیم. در آخر اگر سوال و نظری دارید در بخش نظرات منتظر شما عزیزان هستم.